Κιβωτός για ένα είδος

ΤΟ ΑΒΑΤΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

Μας λένε ότι το επιβάλλει η παράδοση. Επιστρατεύονται κάθε λογής επιχειρήματα για να μας πείσουν ότι ο μισός ελληνικός πληθυσμός, οι γυναίκες, δεν πρέπει να πλησιάζουν ούτε σε απόσταση 500 μέτρων τις ακτές της χερσονήσου του Αθω. Για να μη μολύνουν -τα μιάσματα- την αρσενική Κιβωτό της Ορθοδοξίας.

Τα θηλυκά έξω από 'δω!

Τα πάντα συζητήθηκαν τις ημέρες που μας πέρασαν για τον Διοικητή του Αγίου Ορους και τα προσόντα που θα όφειλε να διαθέτει. Μόνο ένα δεδομένο θεωρήθηκε αυτονόητο: το φύλο του εκάστοτε Διοικητή. Κι όμως ο συνταγματολόγος Γεώργιος Δασκαλάκης είχε υποστηρίξει από το 1963 ότι συνταγματικά είναι δυνατός ο διορισμός γυναίκας στη διοίκηση του Αγίου Ορους. Η συζήτηση απηχούσε τότε μια γενικότερη αμφισβήτηση του αβάτου και αντανακλούσε το κλίμα που είχε δημιουργήσει η επικύρωση των διεθνών συμβάσεων για την ισότητα των φύλων. Πέρασαν από τότε τριάντα τρία χρόνια και το άβατο παραμένει στο απυρόβλητο, αναπόσπαστο στοιχείο μιας παράδοσης που προστατεύεται από το σύνταγμα και αντιμετωπίζεται ως καύχημα του ελληνορθόδοξου πολιτισμού. Κανείς (και καμία;) δεν μοιάζει να ενοχλείται σήμερα από το γεγονός ότι ένα μεγάλο τμήμα της ελληνικής επικράτειας είναι απαγορευμένο στις γυναίκες επειδή τις θεωρεί εκ φύσεως μιαρές, φορείς ακολασίας, ικανές να ασκήσουν "ψυχοφθόρον επίδρασιν" και "να οδηγήσουν εις την αμαρτίαν τους εν παρθενικώ βίω διαβιούντας μοναχούς". Μήπως λοιπόν ήρθε η ώρα να τεθεί και πάλι το ζήτημα του αβάτου ως απαγόρευση που, πέρα από την εξόφθαλμη για πολλούς αντισυνταγματικότητά της, προσβάλλει βάναυσα τον μισό πληθυσμό αυτής της χώρας;
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Οπως ορίζει ο Καταστατικός Χάρτης του Αγίου Ορους που συντάχθηκε το 1924 και επικυρώνεται από το άρθρο 105 του Συντάγματος, "η εις την Χερσόνησον του Αγίου Ορους είσοδος θηλέων κατά τα ανέκαθεν κρατούντα απαγορεύεται" (άρθρο 186). Ας μη μείνουμε σε αυτή την αδιανόητη διατύπωση περί "θηλέων" που εξομοιώνει ζώα και ανθρώπους (θηλυκούς, βεβαίως). Και ας σημειώσουμε απλώς ότι παρά τους περί του αντιθέτου ισχυρισμούς, το άβατο του Αγίου Ορους περιλάμβανε στην ιστορική του διαδρομή και άλλες κατηγορίες, οι οποίες (παρά τα "ανέκαθεν κρατούντα") θεωρήθηκε περιττό να προστεθούν στη σύγχρονη διατύπωσή του. Στα αυτοκρατορικά Τυπικά που αποτέλεσαν το βασικό σώμα του γραπτού αγιορειτικού δικαίου, από νωρίς (969 κ.εξ.) συναντούμε ρητή απαγόρευση εισόδου στο Ορος για τους "αγένειους" παίδες και τους ευνούχους. Οι λόγοι ήταν αντίστοιχοι με εκείνους που υπαγόρευσαν το άβατο για τις γυναίκες και τα θηλυκά ζώα. Επειδή μάλιστα η απαγόρευση στάθηκε απόλυτη μόνο για τις γυναίκες, ενώ οι λοιπές κατηγορίες (νέοι, ευνούχοι και ζώα) αντιμετωπίστηκαν πάντοτε με σχετική ελαστικότητα, οι παλαιές διατάξεις περί αβάτου αναφέρονταν μονίμως στους νέους και τους ευνούχους και σπανιότερα στις γυναίκες. Αν όμως η πραγματικότητα του 20ού αιώνα καθιστά περιττή την ειδική μνεία στους ευνούχους, γιατί μαζί με αυτούς ξεχάστηκαν όλως αιφνιδίως και τα νεαρά παιδιά; Στο σημείο αυτό, οι υπερασπιστές του αβάτου είναι σαφείς: η απροθυμία των πιστών να ακολουθήσουν τον μοναχικό βίο μπορεί να εξισορροπηθεί με την "είσοδον, κατήχησιν, και εν συνεχεία κουράν των μη υπό τα φώτα του συγχρόνου υλιστικού πολιτισμού ανατραφέντων ανηλίκων" (Στ. Παπαδάτος, "Το πρόβλημα του αβάτου...", σ. 102).
Ενα μείζον θέμα που ανακύπτει από τη σύγχρονη θέσπιση του αβάτου σχετίζεται ασφαλώς με τη συνταγματικότητά του. Πώς εναρμονίζεται η απαγόρευση αυτή με τα άρθρα του Συντάγματος που θεωρούν ίσους τους έλληνες πολίτες ανεξαρτήτως φύλου και κατοχυρώνουν την προσωπική ελευθερία και την ελεύθερη μετακίνηση των πολιτών σε ολόκληρη την επικράτεια; Ηδη το 1963, ο Γ. Δασκαλάκης υποστήριζε ότι "η ιδιότης του φύλου αυτή καθ' εαυτή ούτε θεμελιώνει ούτε και δικαιολογεί την άνιση μεταχείριση των γυναικών". Και συμπλήρωνε: "Αλλοίμονον αν άνθρωποι άγιοι, πραγματικά αφοσιωμένοι εις τον Θεόν κινδυνεύουν από την 'θεωρίαν του θήλεος'. Και αλλοίμονον εάν για τον πραγματικόν ή φανταστικόν αυτόν κίνδυνον ολίγων χιλιάδων μοναχών αναγνωρίζαμε ως συνταγματικόν τον περιορισμόν της ελευθερίας κινήσεως τεσσάρων και πλέον εκατομμυρίων Ελληνίδων". Στα ερωτήματα αυτά, οι υπερασπιστές του αβάτου δεν περιορίζονται να αντιτείνουν ότι ο Καταστατικός Χάρτης του Αγίου Ορους είναι συνταγματικά κατοχυρωμένος, οπότε το άβατο έχει εγκριθεί από το Σύνταγμα της χώρας. Ανατρέχουν και στις λοιπές εκκλησιαστικές διακρίσεις σε βάρος των γυναικών (απαγόρευση εισόδου στο ιερό, ανάληψης εκκλησιαστικών αξιωμάτων κ.ο.κ.), υποστηρίζοντας στην ουσία ότι η μία απαγόρευση νομιμοποιεί τις υπόλοιπες.
Το πρόβλημα της συνταγματικότητας του αβάτου τέθηκε πάλι με την πρόταση νόμου του βουλευτή Ιωάννη Κουτσοχέρα "περί ελευθέρας επισκέψεως των γυναικών εις το Αγιον Ορος", η οποία συζητήθηκε (τρόπος του λέγειν) στις 7 Ιουνίου 1976. Η πρόταση για την κατάργηση του αβάτου είχε ήδη ομόφωνα απορριφθεί στην αρμόδια Κοινοβουλευτική Επιτροπή με βασικό επιχείρημα ότι η έγκρισή της θα έθετε σε κίνδυνο τις σχέσεις με το Πατριαρχείο. Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι, παρά την αρνητική θέση του, ο εισηγητής της πλειοψηφίας Ευρυγένης είχε παραδεχθεί ότι "η γενικότητα με την οποία καθιερώνεται η έννοια του αβάτου δι' όλην την περιοχήν του Αγίου Ορους" έρχεται ενδεχομένως σε αντίθεση με τις περί ισότητας συνταγματικές αρχές. Αλλά κατά τη συζήτηση ο Ι. Κουτσοχέρας βρέθηκε απολύτως μόνος: οι συνάδελφοί του θα επιστράτευαν τις φτωχικές τους γνώσεις για το Βυζάντιο και το μεγαλείο του, θα υπογράμμιζαν ότι και για τους άνδρες ισχύουν άβατα που θέσπισαν οι γυναίκες (τα ινστιτούτα καλλονής και τα γυναικεία κομμωτήρια, όπως εξήγησε ο Χ. Γραμματίδης) και θα απέρριπταν την πρότασή του με μια συνοπτική κυριολεκτικά διαδικασία.
Η συνταγματικότητα ωστόσο του αβάτου δεν εξαντλεί το θέμα της απαγορευμένης στις γυναίκες χερσονήσου. Η γνώμη της ιστορικού Εφης Αβδελά θέτει το πρόβλημα στις πραγματικές του διαστάσεις: "Το άβατο του Αγίου Ορους είναι η μοναδική περίπτωση στις μέρες μας όπου προϋπόθεση για την πρόσβαση των ερευνητών στα τεκμήρια του παρελθόντος είναι το φύλο τους. Και δεν αφορά μόνο τη μελέτη στα αρχεία και τις βιβλιοθήκες. Αφορά εξίσου τη μελέτη της χλωρίδας και της πανίδας της περιοχής, των ηθών και εθίμων, της γεωλογικής σύνθεσης, της αρχιτεκτονικής κτλ. Αν ο Αθως ήταν ανεξάρτητο κράτος, το πράγμα θα μπορούσε να εγείρει διαμαρτυρίες σε διεθνείς οργανισμούς. Ομως δεν είναι: το Αγιον Ορος χαίρει μεν ειδικού καθεστώτος που αναγνωρίζει τον θρησκευτικό του χαρακτήρα, αλλά συγχρόνως υπάγεται για διάφορα 'κοσμικά' ζητήματα στο ελληνικό κράτος: επιχορηγείται, διοικείται, συντηρείται από αυτό. Το ίδιο το ελληνικό κράτος επικαλείται ως εθνική κληρονομιά τα πολιτιστικά κειμήλια των μοναστηριών και τα παρουσιάζει ως υπόδειγμα εθνικής συνέχειας και θρησκευτικότητας. Πρόκειται για το ίδιο κράτος που διακηρύσσει επίσημα πως όλοι οι πολίτες του έχουν ίσα δικαιώματα στη μόρφωση, στη γνώση, στην ίδια αυτή την πολιτιστική κληρονομιά
πόσο μάλλον που καλούνται να συμβάλλουν με τον οβολό τους στη διατήρησή της".
"Το άβατο συνιστά ακραίο παράδειγμα της διάχυσης των ορίων που υπάρχουν στην Ελλάδα ανάμεσα στη θρησκεία και το κράτος: ορίζει μια περιοχή με βάση τη διατήρηση της παραδοσιακής θρησκευτικότητάς της, ενώ συγχρόνως της επιτρέπει να μετέχει των προνομίων και να απολαμβάνει την ασφάλεια που προσφέρει το σύγχρονο οργανωμένο κράτος", καταλήγει η Εφη Αβδελά. "Ετσι όμως το ίδιο το κράτος υπονομεύει τις καταστατικές αρχές του. Πέρα όμως από τον ακραίο αναχρονισμό του, το άβατο εμποδίζει την ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση, χωρίζοντας τους μελετητές με ρητό και επομένως αντισυνταγματικό τρόπο ανάλογα με το φύλο τους. Η διάκριση δεν περιορίζεται στο αντικείμενο της μελέτης: επεκτείνεται και στις διασυνδέσεις, στα κονδύλια, στο κύρος που προσδίδει η μελέτη αυτή. Με δεδομένες τις άρρητες μεν σήμερα αλλά ω πόσο πραγματικές διακρίσεις που υφίστανται οι γυναίκες επιστήμονες στον ακαδημαϊκό χώρο, ας αντιταχθούμε τουλάχιστον σε εκείνη που είναι ρητή και επομένως ορατά ανατρέψιμη".

Με ανδρικό διαβατήριο

Οταν η ιρλανδή υπουργός Δικαιοσύνης Μαίρη Γκιόχεγκαν δοκίμασε πριν από δύο μόλις χρόνια να επισκεφθεί το Αγιον Ορος, αντιμετώπισε τη σθεναρή άρνηση των αρμοδίων και αποχώρησε άπρακτη. Λίγο έλειψε να δημιουργήσει σοβαρό διπλωματικό επεισόδιο, πληροφορηθήκαμε τότε από τα σχετικά δημοσιεύματα. Μήπως θα έπρεπε να είχε επιμείνει περισσότερο; Γιατί είναι προφανές ότι κάθε έμπρακτη αμφισβήτηση της απαγόρευσης φέρνει στην επικαιρότητα ένα πρόβλημα που και οι δύο εμπλεκόμενες πλευρές -το ελληνικό κράτος και οι αγιορείτικες αρχές- επιθυμούν να παραμείνει εσαεί στην αφάνεια. Ετσι έχουν αποσιωπηθεί και οι παραβιάσεις του αβάτου που σημειώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων, μαρτυρώντας ότι αρκετές υπήρξαν οι γυναίκες οι οποίες δοκίμασαν να ανατρέψουν μια παράδοση που τις εξομοιώνει με τα θηλυκά ζώα και τις θεωρεί φορείς της αμαρτίας και της μιαρότητας.
Ασφαλώς όλες οι παραβιάσεις του αβάτου δεν ανήκουν στην ίδια κατηγορία. Αν επιχειρήσουμε να τις ταξινομήσουμε, θα δούμε ότι ορισμένες προκλήθηκαν από τις έκτακτες συνθήκες που επικράτησαν κατά καιρούς στην περιοχή, αναγκάζοντας γειτονικούς πληθυσμούς να ζητήσουν καταφύγιο στη χερσόνησο του Αθω. Παραβίαση αυτού του είδους συνιστά η εγκατάσταση στο Αγιον Ορος τριακοσίων περίπου βλάχικων οικογενειών τον 8ο αιώνα, η οποία κατά τις πηγές έθεσε σε σοβαρό κίνδυνο την ιερότητα του χώρου: "Τα δε υπ' αυτών γενόμενα αισχρόν εστί και λέγειν και ακούειν", αναφέρεται χαρακτηριστικά για τις βλάχες βοσκοπούλες. Αιώνες αργότερα, κατά τα γεγονότα που ακολούθησαν την έκρηξη της επανάστασης του '21, πολλές ελληνικές οικογένειες κατέφυγαν στον Αθω προσπαθώντας να γλιτώσουν τα τουρκικά αντίποινα. Το ίδιο θα επαναλαμβανόταν και το 1854, οπότε η Ιερά Κοινότης ζήτησε από τον τούρκο διοικητή να την απαλλάξει "από της συρροής των γυναικοπαίδων οπού κύκλω των Μοναστηρίων μας ευρίσκονται και θρέφονται παρά των Μοναστηρίων" (24.5.1854). Πρόσφατη παρόμοια παραβίαση αποτελεί η είσοδος στον Αθω πολλών οικογενειών (αλλά και ...μικτών κοπαδιών) την εποχή του Εμφυλίου. Μαρτυρείται μάλιστα ότι αρκετές αντάρτισσες "επάτησαν" το Ορος και εκατό από αυτές πήραν μέρος στη μάχη των Καρυών (16.10.1948).
Μια δεύτερη κατηγορία παραβιάσεων περιλαμβάνει εκείνες που οργανώθηκαν από τους ίδους τους μοναχούς: αναφέρουμε ενδεικτικά την απόπειρα του ρώσου Ιερομόναχου Θεοδοσίου να περάσει το 1905 στο Αγιον Ορος μια ρωσίδα ντυμένη ανδρικά, η οποία όμως έγινε αντιληπτή από τους υπαλλήλους της Ιεράς Κοινότητας στο λιμάνι της Δάφνης με αποτέλεσμα την απομάκρυνσή της (ή τη δολοφονία της, κατά μία άλλη εκδοχή) και την αποπομπή του Θεοδοσίου από τον Αθω.
Πολύ διαφορετικές υπήρξαν ασφαλώς οι ατομικές επισκέψεις γυναικών στην ανδροκρατούμενη χερσόνησο που συνιστούν την τρίτη κατηγορία παραβιάσεων του αβάτου: Το ενδιαφέρον της κατηγορίας αυτής δεν περιορίζεται στις ίδιες τις γυναίκες που αμφισβήτησαν τη νομιμότητα της γενικευμένης απαγόρευσης. Σχετίζεται και με την "κατανόηση" που επέδειξαν σε ορισμένες περιπτώσεις οι αγιορείτικες αρχές, αποδεικνύοντας ότι η πολιτική σωφροσύνη επιβάλλει ενίοτε μια ελαστική αντιμετώπιση της γυναικείας μιαρότητας. Σύμφωνα με την παράδοση, η πρώτη ατομική παραβίαση του αβάτου επιχειρήθηκε το 382 μ.Χ. από την κόρη του Μεγάλου Θεοδοσίου Πλακιδία, η οποία όμως αναγκάστηκε να αναχωρήσει αμέσως από τη Μονή του Βατοπεδίου, γιατί άκουσε τη φωνή της Παναγίας να της λέει ότι καμιά άλλη γυναίκα δεν μπορεί να διαβεί το ιερό της περιβόλι. Δεν είναι η μόνη σχετική παράδοση: η πυρκαγιά που αποτέφρωσε μια πτέρυγα της Μονής Αγ. Παντελεήμονα το 1878 αποδόθηκε στην ιερόσυλη παρουσία μιας ρωσίδας πριγκίπισσας.
Αλλά για να επιστρέψουμε στην ιστορία. Δύο τουλάχιστον γυναίκες έχουν γίνει αποδεκτές στον Αθω: η πρώτη ήταν η Ελένη, σύζυγος του σέρβου ηγεμόνα Στέφανου Δουσάν, η οποία επισκέφθηκε το Αγιον Ορος το 1346 και η δεύτερη η σύζυγος του άγγλου πρεσβευτή στην Πόλη Στράτφορντ Κάνινγκ, η οποία έγινε δεκτή με τιμές από τους μοναχούς το 1850. Η στάση των μοναχών στη δεύτερη αυτή περίπτωση προκάλεσε μάλιστα επιστολή του Πατριάρχη Ανθίμου (18.12.1854), στην οποία τονιζόταν ότι οι λόγοι της εξαίρεσης είναι κατανοητοί, αλλά ότι το φαινόμενο δεν πρέπει να επαναληφθεί.
Σε διαφορετικό κλίμα από τις προηγούμενες, οι πιο πρόσφατες παραβιάσεις του αβάτου, αυτές που οι υπερασπιστές του θεσμού αποκαλούν συλλήβδην σκανδαλοθηρικές, συνιστούν συνειδητές απόπειρες καταγγελίας της ιδιότυπης παράδοσης. Δεν πρόκειται μόνο για την επίσκεψη της γαλλίδας δημοσιογράφου Μαρίζ Σουαζί που ισχυρίστηκε ότι παρέμεινε στον Αθω ένα μήνα το 1929, ούτε για την αντίστοιχη απόπειρα της Μις Ελλάς Αλίκης Διπλαράκου, υποθέσεις που προκάλεσαν πάταγο στις αρχές της δεκαετίας του '30. Τομή στις κινήσεις των γυναικών για άρση της απαγόρευσης υπήρξε η προσπάθεια γυναικών βυζαντινολόγων, Ελληνίδων και ξένων, να συμμετάσχουν στην εκδρομή που οργανώθηκε στο Αγιον Ορος μετά την ολοκλήρωση των εργασιών ενός Βυζαντινολογικού Συνεδρίου (Θεσσαλονίκη, Απρίλιος 1953). Η απόπειρα αυτή έμελλε να προκαλέσει την ποινικοποίηση του αβάτου.


Βασιλικότεροι του βασιλέως

Η παραβίαση του αβάτου το 1953 προκάλεσε την εσπευσμένη ψήφιση του νομοθετικού διατάγματος 2623, το οποίο καθιστούσε για πρώτη φορά αξιόποινη πράξη κάθε παραβίαση του άρθρου 186 του Καταστατικού Χάρτη του Αγίου Ορους και όριζε για τις παραβάτιδες "ποινήν φυλακίσεως δύο μηνών μέχρις ενός έτους μη εξαγοραζομένης". Από τη σχετική Εισηγητική Εκθεση πληροφορούμαστε ότι ο νόμος φροντίζει για την τήρηση της παράδοσης, καθώς πρόσφατα είχαν σημειωθεί "κρούσματα παραβιάσεως της εν λόγω παραδόσεως, υπαγορευθέντα από έλλειψιν σεβασμού προς αυτήν και από λόγους σκανδαλοθηρικούς".
Ο νόμος 2623 αντιμετωπίστηκε με επιφυλακτικότητα ακόμη και από τους υπερασπιστές του αβάτου. Συγκεκριμένα, θεωρήθηκε αντίθετος προς το αγιορείτικο πνεύμα, το οποίο πάντοτε κατέφευγε σε θρησκευτικές ποινές. Εκτός αυτού κρίθηκε αντισυνταγματικός, καθώς ο νομοθέτης αγνόησε το αγιορειτικό καθεστώς και ενήργησε χωρίς την έγκριση της Ιεράς Κοινότητος και του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Τονίστηκε ακόμη ότι παρουσιάζει και άλλες ατέλειες, μεταξύ των οποίων ότι τιμωρεί μόνο τις παραβάτιδες γυναίκες και όχι τα θηλυκά ζώα (ή εν πάση περιπτώσει εκείνον που τα εισήγαγε στο Ορος), παρά το γεγονός ότι η διάταξη 186 του Καταστατικού Χάρτη αναφέρεται γενικώς στα θήλεα (ανθρώπους και ζώα).
Οσες κι αν υπήρξαν οι αντίθετες γνώμες, ο νόμος 2623 έμελλε να οδηγήσει αρκετές γυναίκες στα δικαστήρια. Ανάμεσά τους κάποιες ταξιδιώτισσες που αναγκάστηκαν τον Αύγουστο του 1956 να αποβιβαστούν σε μια έρημη ακτή, αλλά έγιναν αντιληπτές από μοναχούς που κατήγγειλαν το γεγονός στην Ιερά Κοινότητα. Παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες ζήτησαν τηλεφωνικώς συγνώμη και η μεταμέλειά τους έγινε δεκτή, ο τότε προανακριτικός υπάλληλος του Αγίου Ορους Σταύρος Παπαδάτος, συγγραφέας μελέτης για το άβατο, ήταν υποχρεωμένος να τις παραπέμψει στη δικαιοσύνη. Το δικαστήριο δέχθηκε ότι η παραβίαση υπήρξε προϊόν ανάγκης και τις αθώωσε, όπως αργότερα θα αθώωνε μια αγγλίδα περιηγήτρια η οποία αποβιβάστηκε στο Αγιον Ορος τον Σεπτέμβριο του 1962 και ισχυρίστηκε ότι αγνοούσε το αγιορειτικό καθεστώς. Αλλά στα δικαστήρια οδηγήθηκαν το 1954 και κάποιοι που εισήγαγαν θηλυκά ζώα στον Αθω. Οι κατηγορούμενοι απαλλάχθηκαν όχι γιατί ο νόμος τιμωρεί μόνο τις παραβάτιδες γυναίκες, αλλά λόγω αμφιβολιών! (Σ. Παπαδάτος, "Το πρόβλημα του αβάτου", σ. 114-120).

"Ούτε γυνή ούτε κύων ούτε μυία"

Στο λήμμα "Αβατον" του "Λεξικού Κοινωνικών Επιστημών", ο Παναγής Λεκατσάς αναλύει τη συγκρότηση του αβάτου στην αρχαία ελληνική θρησκευτική πράξη, ταξινομεί τις διαφορετικές κατηγορίες του (άβατο για όλους και άβατο για ορισμένες κατηγορίες προσώπων: αμύητους, άντρες, γυναίκες, ξένους, μιασμένους, ζώα) και αφιερώνει ένα ειδικό υποκεφάλαιο στις απαγορεύσεις που αφορούσαν ειδικά τις γυναίκες. Απηχώντας τις αντιλήψεις του συγγραφέα για την πάλη της μητριαρχίας με την πατριαρχική τάξη πραγμάτων που την διαδέχθηκε, το λήμμα του Λεκατσά μαρτυρεί την εξαιρετική εξοικείωσή του με τις αρχαίες πηγές και τη βαθιά του πίστη στην ιστορικότητα των κοινωνικών, πολιτισμικών και θρησκευτικών φαινομένων.

"Οι γυναίκες δεν μπορούν να σιμώσουν τον τόπο των τελετών της Φυλετικής Μύησης, ανάμεσα στους καθυστερημένους λαούς, με την απειλή της τύφλωσης ή του θανάτου. (...) Μια σειρά ιερά στην Ελλάδα δεν αφήνουν τη γυναίκα να τα πατήσει. Κατά μια πληροφορία του Αρτεμιδώρου, δε συγχωριόνταν να μπουν γυναίκες στο ιερό της Εφέσιας Αρτεμης. Το ιερό της Αφροδίτης Ακραίας στο ακρωτήριο Ολυμπος της Κύπρου ήταν, κατά τη μαρτυρία του Στράβωνα, άδυτον γυναιξί και αόρατον. Στον τόπο της αρκαδικής Παρρασίας, όπου μυθολογιόνταν πως η Ρέα γέννησε τον Δία, δεν μπορούσε να 'μπει, κατά τον Καλλίμαχο, τίποτα θηλυκό, ούτε γυναίκα ούτε ζώο. (...) Στα Λείβηθρα της Πιερίας ήταν ιερό του Ορφέως, όπου θάφτηκε, κατά την ντόπια παράδοση, το κεφάλι του, και το ιερό τούτο έστι γυναιξί παντελώς άβατον. Στη Φωκίδα ήταν ιερό του Μισογύνου Ηρακλέους που, κατά μια πληροφορία του Πλουτάρχου, ο ιερέας του δεν μπρούσε μέσα στο χρόνο της ιερωσύνης του, να πλησιάσει γυναίκα. Από το επίθετο περισσότερο του Ηρακλή κι από τα παράλληλα, μπορούμε ν' απεικάσουμε πως το ιερό του ήταν άβατο για τις γυναίκες. Ενας ιερός νόμος της Μιλήτου αναφέρει θεϊκό πρόσταγμα να μη μπαίνουν οι γυναίκες στον ιερό του Ηρακλή. (...) Στο ιερό άλσος του ήρωος Ευνόστου στην Τανάγρα δεν συγχωριόνταν να μπει γυναίκα: κάποτε που καταπατήθηκε η απαγόρεψη, ακολουθήσαν σεισμοί και πείνα κι άλλοι αναστατωμοί, κ' είδανε και τον ήρωα να κατεβαίνει στη θάλασσα για να καθαριστεί, με λουτρό, από το μίασμά του. (...) Ο Ιωάννης Λυδός διασώζει μαρτυρίες πως σ' ένα ιερό του Κρόνου, ούτε γυνή ούτε κύων ούτε μυία εισήει. Στις παντρεμένες απαγορευόταν να παρακολουθούν τους ολυμπιακούς αγώνες, με ποινή θανάτου. (...) Ο χώρος του θυσιαστηρίου των χριστιανικών ναών ήταν άβατος για τις γυναίκες. Σύγχρονός μας χριστιανικός τόπος άβατος για τις γυναίκες μένει το Αγιον Ορος.
Ο αποκλεισμός αυτός των γυναικών από ορισμένα ιερά ή τις λατρείες τους, έχει περισσότερους λόγους παρά ο αποκλεισμός των αντρών από τα γυναικεία ιερά και τις γυναικείες λατρείες: α) Ο ένας λόγος είναι πως ορισμένες λατρείες και τα ιερά τους είναι λείψανα ανδρικών θιασικών λατρειών και ιερών, όπου συνεχίζεται ο αρχικός αποκλεισμός των γυναικών (παραδείγματα το ιερό των Καβείρων και το ιερό του Κρόνου). β) Ο δεύτερος και σπουδαιότατος λόγος είναι ο σφετερισμός, από μέρους των ανρών, γυναικείων παλαιότερων λατρειών, σφετερισμός που φτάνει ίσαμε τον αποκλεισμό των γυναικώνε. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο αποκλεισμός τους από το ιερό του Ορφέα, που ο μύθος του θανάτου του συνδέεται με τη θύμηση μιας βίαιης μετατροπής γυναικείων διονυσιακών (μαιναδικών) θιάσων σ' αποκλειστικά ανδρικούς θιάσους. Ετσι ξηγιούνται και περίπτωσες των ιερών της Ακραίας Αφροδίτης και της Εφέσιας Αρτεμης, γυναικείων λατρειών στην αρχή τους. Ο Αρης, πάλι, είναι στην αρχή γονιμικός, βλαστικός και, ίσως, θνήσκων θεός γυναικείας λατρείας. γ) Ο τρίτος λόγος είναι η ανάπτυξη, κάτου από την πίεση των πατριαρχικών ιδεών, των δοξασιών για τη μιασματική κατάσταση της γυναίκας, ιδιαίτερα από το καταμήνιο αίμα. Οι δοξασίες αυτές βοηθούνε κι απλώνουν τον αποκλεισμό της γυναίκας από τα αρχαιότερα γυναικεία ιερά και τις νεότερες ανδρικές λατρείες. δ) Τέταρτος, συμπτωματικός, λόγος είναι, όπως στην περίσταση του Ερμότιμου, κάποιο περιστατικό του τιμώμενου ήρωα, όπου κάποια γυναίκα στάθηκε η αιτία του χαμού του. Τέτοιοι αιτιολογικοί μύθοι που καθρεφτίζουν αρχαίες ιερουργίες, έρχουνται να εξηγήσουν τον αποκλεισμό των γυναικών κι από άλλα ιερά, όπως του Ορφέα και του Ευνόστου".

("Λεξικό Κοινωνικών Επιστημών", Εκδόσεις Πλούταρχος, Αθήνα 1958).

ΟΙ ΜΕΝ ΚΑΙ ΟΙ ΔΕ


ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΣ. "Το Αγιον Ορος, αν κινδυνεύει σήμερα, είναι από τον εκσυγχρονισμό που υφίσταται. Το άβατον δεν έχει να κάνει μονάχα με τη γυναίκα που της υπαγορεύεται η είσοδος, αλλά και με τα 'δώρα' εκείνα του πολιτισμού μας, όπως ο ηλεκτρισμός, οι δρόμοι, τα αυτοκίνητα, οι τηλεοράσεις, τα ιντερνέτ κλπ. Αυτός ο χώρος αποτελεί σε παγκόσμιο επίπεδο την κιβωτό της Ορθοδοξίας, είναι η θεία ευλογίατου ανείπωτου που δεν πρέπει να αφήνει απ' έξω τη γυναίκα, γιατί τότε ο έρωτας ως 'καύση καρδίας' προς την Παναγία δεν είναι αληθινός, όταν η γυναίκα αντιμετωπίζεται ως πειρασμός. Το να συνεχίσει το ταξίδι της η Κιβωτός μέσα στο χρόνο, διαφυλάττοντας τις μνήμες και τα κειμήλια, τις λατρευτικές παραδόσεις και το τελετουργικό της βυζαντινής μας παράδοσης είναι ένα αναφαίρετο δικαίωμα που δεν εκχωρείται σε κανένα, παρά μονάχα στον ίδιο το Θεό, γι' αυτό και το ταξίδι των μοναχών σαν σκοπό, τέλος και στόχο έχει τη θέωση".

ΤΟΥΛΑ ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ. "Νομίζω ότι το θέμα δεν είναι εθιμοτυπικό, αλλά επιβολή και έκφραση της αντίληψης που έχει η εκκλησία για τη γυναίκα, αντίληψη μεσαιωνική. Πιστεύω ότι ξεκινά από το γεγονός ότι η γυναίκα, όντας επιφορτισμένη από τη φύση με την αναπαραγωγική λειτουργία, έχοντας την περίοδο κάθε μήνα, θεωρήθηκε από την εκκλησία ότι εκείνες τις μέρες του μήνα οι γυναίκες είναι όντα ακάθαρτα και επομένως δεν μπορούν να πλησιάσουν κάποιους χώρους". ("Σχεδία", Ιαν. 1987).

ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΣ. Με το ψευδώνυμο αυτό, ο επιφυλλιδογράφος του μεσοπολεμικού "Ριζοσπάστη" Νίκος Κατηφόρης επιτίθεται τόσο στους μοναχούς του Αγίου Ορους όσο και στις γυναίκες που εκείνη την εποχή επιχειρούσαν να σπάσουν το άβατο: "Το 'Αγιον Ορος', παλιό προπύργιο πάσης αρετής και πάσης μαλακίας, κλονίζεται συθέμελα κι η αγιότητά του κινδυνεύει να πάει φούντο μέσα στο γαλάζιο Αιγαίο που το αγκαλιάζει. Οι 'πρωτοπόρες' γυναίκες της αστικής τάξης λύσσαξαν να το φάνε, αυτό και πολλά άλλα πράματα που έχουνε στην κατοχή τους οι άγιοι καλόγεροι. Αυτές, που σύμφωνα με τις θρησκευτικές παραδόσεις φάγανε πρώτες τον απαγορευμένο καρπό του Παραδείσου για να μην αφήσουν ύστερα καρπό αφάγωτο στη γη, δεν μπορούνε να ανεχθούν τη βαριά προσβολή που γίνεται στο φύλο τους να τους απαγορεύωνται οι ιεροί καρποί των καλογήρων του Αγίου Ορους". (7.7.1932).

ΦΑΝΗ ΖΕΡΒΟΥ. "Η μοναδική μοναστική πολιτεία σε ολόκληρο τον κόσμο να γίνει ΒΑΤΟ για όλον τον κόσμο, ώστε οι γυναίκες του κόσμου να γνωρίσουν το μεγάλο μουσείο τέχνης, εθνολογίας και εκκλησιαστικής ιστορίας και οι Ελληνίδες τον ανεκτίμητο αυτό θησαυτό για την Ελλάδα. Γι' αυτό η ΕΓΕ, με όλο το σεβασμό προς τους πατέρες της εκκλησίας ζητά να μην ισχύσει και ΝΑ ΚΑΤΑΡΓΗΘΕΙ ο θρησκευτικός αυτός θεσμός και να συμφωνήσουν μαζί μας στην αλλαγή του ποινικού νόμου που προτείνουμε για το Αβατο του Αγίου Ορους". ("Σχεδία", Ιαν. 1987).

ΒΙΡΓΙΝΙΑ ΤΣΟΥΔΕΡΟΥ. "Ετόνισα ότι τούτο το πρόβλημα είναι από τα λιγότερα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες σ' αυτή τη χώρα. Εως ότου φθάσουμε να εξετάσουμε αυτό το θέμα, θα πρέπει να είχαν λυθεί πολλά άλλα τέτοια, τα οποία έχουν σαφώς ανασταλτικό χαρακτήρα επάνω εις την ολοκλήρωση της προσωπικότητος της γυναίκας. Προβλήματα και γεγονότα, τα οποία δεν αφήνουν τη γυναίκα να εξελιχθεί. Εάν υπάρχει ένα πρόβλημα για τις γυναίκες στο Αγιον Ορος και το οποίον μπορεί να συζητηθεί τώρα είναι το πρόβλημα των επιστημόνων γυναικών". (Από τη συζήτηση στη Βουλή, 7.6.1976).

ΚΩΣΤΑΣ ΖΟΥΡΑΡΙΣ. "Ο μοναχός, επειδή είναι και στρατιωτικός, ξέρει το εξής: ότι επειδή είναι πολύ πιο αδύνατος ο κάθε μοναχός ως πραγματικός άντρας, αισθάνεται την αδυναμία του μπροστά στην υπεροχή του ισχυρού φύλου, και το ισχυρό φύλο βεβαίως είναι η γυναίκα -δεν είναι οι άντρες, αυτά τα λένε οι φαλλοκρατικές κοινωνίες-. Οταν είσαι πραγματικά Χριστιανός Ορθόδοξος ξέρεις πολύ καλά ότι το ισχυρό φύλο είναι η Γυναίκα... Λοιπόν, ο καλός στρατιώτης ξέρει ότι δεν κάνεις μετωπική σύγκρουση με τον εχθρό, όταν ο εχθρός είναι πιο δυνατός. Ποιος είναι ο εχθρός; Είναι αυτός που θα σε νικήσει, θα σε υποτάξει μέσα σε ένα γαιώδες φρόνημα προσωρινό. Να αγαπήσεις μια γυναίκα ή πολλές (αν είσαι πολυγαμικός), ενώ εσύ θέλεις να αγαπήσεις όλες τις γυναίκες μαζί και μόνο με την Παναγία μπορείς να κάνεις έρωτα". (Από συνέντευξη στη "Σχεδία", Ιαν. 1987).

ΔΙΑΒΑΣΤΕ

Σταύρου Ιωσ. Παπαδάτου, "Το πρόβλημα του αβάτου του Αγίου Ορους" (Θεσσαλονίκη 1969). Διατριβή που υποβλήθηκε στη Σχολή Νομικών και Κοινωνικών Επιστημών του Α.Π.Θ. από συγγραφέα ειδικευμένο στα θέματα του Αθω και ο οποίος χρημάτισε εκεί προανακριτικός υπάλληλος. Η μελέτη περιλαμβάνει εκτενές ιστορικό του αβάτου και υπερασπίζεται τη συνταγματικότητά του. Εξετάζει επίσης λεπτομερώς το Νομοθετικό Διάταγμα 2623 της 16/28 Σεπτεμβρίου 1953 που ποινικοποίησε το άβατο και το κρίνει αντισυνταγματικό και λανθασμένο.

Πίτσας Βερβέρογλου, "Το Αβατον και η γυναικεία πρόκληση" (περιοδικό "Σχεδία", Ιανουάριος 1987, σ. 30-37). Ενδιαφέρον αφιέρωμα στο άβατο που περιλαμβάνει συνέντευξη του Κώστα Ζουράρι και δηλώσεις του τότε υφυπουργού Πολιτισμού Γιώργου Παπανδρέου, του συνταγματολόγου Γ. Δασκαλάκη, της Φανής Ζερβού (ΕΓΕ) και της Τούλας Δρακοπούλου (Κίνηση Δημοκρατικών Γυναικών).

Χαράλαμπου Κ. Παπαστάθη, "Το νομικό καθεστώς της Ιεράς Κοινότητας. Πώς καθορίζονται ο τρόπος λειτουργίας των μονών, η συνύπαρξη μοναχών διαφορετικών εθνικοτήτων αλλά ομοδόξων και η ιεράρχηση της εξουσίας" (αφιέρωμα "Αγιον Ορος", Επτά Ημέρες της Καθημερινής, τόμος Α', "Κέντρα Ορθοδοξίας", σ. 16-22). Ειδική μνεία στο άβατο, όπως καθορίζεται από τον Καταστατικό Χάρτη του Αγίου Ορους, στην ποινικοποίησή του το 1953, αλλά και στις ισχύουσες νεότερες Κανονιστικές Διατάξεις. Ο συγγραφέας, καθηγητής Εκκλησιαστικού Δικαίου, υπήρξε υποψήφιος για τη θέση του Διοικητή του Αγίου Ορους, την οποία τελικώς κατέλαβε ο διευθυντής του "Βήματος".

Μαρίζ Σουαζί, "Ενα μήνα με τους άνδρες στο Αγιον Ορος" (απόδοση Κ. Βαλέτα, εισαγωγή Γ. Πικρού, Εκδόσεις "Σταθμός", χ.χ.). Το "αμαρτωλό" οδοιπορικό της γαλλίδας δημοσιογράφου στον Αθω όπου, ντυμένη ανδρικά, παρέμεινε κατά τους ισχυρισμούς της έναν ολόκληρο μήνα.

Δημήτρη Παπαχρήστου. "Το Αγριον Ορος της ψυχής" (εκδ. "Νέα Σύνορα", Αθήνα 1992). Βιωματική λογοτεχνική κατάθεση ενός συχνού επισκέπτη του Αθω, χαρακτηριστική του ιδεολογικού ρεύματος που αποκλήθηκε νεοορθόδοξο.


ΔΕΙΤΕ

Αθως, το Αγιον Ορος του Βασίλη Μάρου (1967). Ντοκιμαντέρ από τον πρωτοπόρο Ελληνα σκηνοθέτη του είδους. Δόξα τω Θεώ, η προβολή του δεν απαγορεύθηκε για το γυναικείο κοινό της χώρας μας.

(Ελευθεροτυπία, 10/11/1996)

http://www.iospress.gr/ios1996/ios19961110a.htm