Η φανέλα μας είναι η ψυχή μας

ΜΠΑΛΑ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ

Η γιορτή του μίσους των λαών


Τα μάτια των τηλεθεατών στρέφονται με αδημονία στο πιο ενδιαφέρον ματς του Παγκοσμίου Κυπέλλου. Εδώ και μήνες τα μέσα ενημέρωσης όλου του κόσμου περιγράφουν τον "αγώνα της δεκαετίας". Μόνο που οι δυο ομάδες που θα έρθουν αντιμέτωπες το βράδυ της 21ης Ιουνίου δεν φημίζονται καθόλου για τις ποδοσφαιρικές τους αρετές. Δεν διεκδικούν το Κύπελλο, δεν αξίζουν καν τον τίτλο του αουτσάιντερ. Το ενδιαφέρον εντοπίζεται στις σχέσεις των κρατών που θα συναντηθούν στο γήπεδο εκείνο το βράδυ: πρόκειται για τις ΗΠΑ και το Ιράν.
Εχουν περάσει σχεδόν είκοσι χρόνια, από τότε που ο Αγιατολάχ Χομεϊνί έβγαζε απαγορευτικούς φετφάδες για όλα τα σπορ. Ακόμα και το 1993 φαντάζει μακριά. Τότε που τους αγώνες της εθνικής ομάδας του Ιράν συνόδευαν πλακάτ με συνθήματα κατά των εχθρών της πατρίδας: "Κάτω οι ΗΠΑ" και "Το Ισραήλ πρέπει να καταστραφεί." Το φανατισμό εκείνης της εποχής έχει διαδεχθεί μια "διπλωματικότερη" στάση. Μέχρι και πρόσκληση απηύθυναν πριν από δυο μήνες οι ΗΠΑ για φιλικές συναντήσεις των δυο ομάδων σε αμερικανικό έδαφος. Εξίσου "διπλωματική" και η άρνηση του Ιράν λόγω "ανειλημμένων υποχρεώσεων".
Αυτό που μοιάζει εκ πρώτης όψεως αστείο, η επένδυση ενός "παιχνιδιού", με διαστάσεις μιας πραγματικής "εθνικής αναμέτρησης", έχει καταντήσει κοινός τόπος για τους ασχολούμενους με τα αθλητικά. Ισως, μάλιστα, η επιτυχία του ποδοσφαίρου στον 20ό αιώνα, να εξηγείται ακριβώς από την ιδιότητά του να επενδύεται με τις συλλογικές παρορμήσεις κάποιας ομάδας πληθυσμού και πρώτα απ' όλα τις "εθνικές" της επιθυμίες ή και φαντασιώσεις.
Μια εξήγηση μας δίνει ο Ρόναλντ Ρέιγκαν, ο οποίος υπήρξε και παίκτης του αμερικάνικου φούτμπολ, πριν στραφεί στην ηθοποιϊα και εν συνεχεία στην πολιτική. "Ο αθλητισμός", δήλωνε ο τέως πρόεδρος των ΗΠΑ, λίγο πριν τον καταβάλει η ασθένεια, "είναι ένα είδος καθαρού μίσους. Πρόκειται για την ανθρώπινη ιδιότητα που πλησιάζει περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη στον πόλεμο." Ο Ρέιγκαν περιέγραφε την ικανοποίηση που αισθάνεται κάποιος αθλητής "από το μίσος που του προκαλεί το χρώμα της φανέλας του αντιπάλου του." Ο προκάτοχός του Τζέραλντ Φορντ παρατηρούσε ότι "μια αθλητική νίκη μπορεί να υπηρετήσει ένα έθνος όσο και μια στρατιωτική". Ανάλογες σκέψεις, με αρνητικά όμως συμπεράσματα, έκανε και ο άσπονδος φίλος των αμερικανών προέδρων, ο συνταγματάρχης Καντάφι: "Εχει αποδειχθεί ότι οι αθλητικές συναντήσεις δεν σφυρηλατούν δεσμούς ανάμεσα στα κράτη. Συμβαίνει το αντίθετο. Είναι επιβλαβείς, και συχνά προκαλούν ακόμα και ένοπλες συγκρούσεις."
Τα διεθνή πρακτορεία στέλνουν συχνά ειδήσεις από χώρες του Τρίτου Κόσμου με σκηνές από συγκρούσεις (ταξικές, φυλετικές, εθνικές) που συνόδευσαν ή προκλήθηκαν από έναν ποδοσφαιρικό αγώνα. Οι ζαϊρινοί κάτοικοι της Κινσάσα ξεχύθηκαν στους δρόμους της πόλης για να λιντσάρουν τους κογκολέζους κατοίκους, μετά από τη μετάδοση ενός ποδοσφαιρικού αγώνα στις 24 Απριλίου 1987. Ο αγώνας διεξαγόταν στην Μπραζαβίλ. Αιτία της οργής τους ήταν η επίθεση των δυνάμεων της τάξης στους ποδοσφαιριστές της ομάδας τους και οι ανεξέλεγκτες φήμες που κυκλοφόρησαν αμέσως ότι οι συμπατριώτες τους θεατές ρίχτηκαν από τους Κογκολέζους στη θάλασσα. Στις 17 Σεπτεμβρίου 1967, στην τουρκική πόλη Καισάρεια, οι οπαδοί της τοπικής ομάδας συγκρούστηκαν με τους οπαδούς της Σεβάστειας μετά από ένα αμφισβητούμενο γκολ. Το αποτέλεσμα ήταν 40 νεκροί (μεταξύ των οποίων 27 μαχαιρωμένοι) και 60 τραυματίες. Τον Μάρτιο του 1986, το στάδιο του Καϊρου που φιλοξενούσε το 15ο Κύπελλο Εθνών Αφρικής μεταμορφώθηκε σε πραγματικό στρατόπεδο, με τα τανκς να περιπολούν για να προλάβουν τις αντιδράσεις των "φανατικών". Τον Ιούνιο του 1969, ο αγώνας Σαλβαδόρ-Ονδούρας κατέληξε στην κήρυξη πολέμου και την εισβολή του στρατού του Σαλβαδόρ στην Ονδούρα. Και τον Μάιο του 1964, ο αγώνας Περού-Αργεντινής στη Λίμα συνοδεύτηκε από εκτεταμένα επεισόδια με 300 νεκρούς και 1000 τραυματίες.
Αυτό δεν σημαίνει ότι οι χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού έχουν απαλλαγεί από ανάλογα φαινόμενα. Οι αναμετρήσεις, π.χ., Γερμανίας-Γαλλίας εξακολουθούν να θυμίζουν τον παλιό εθνικό ανταγωνισμό. Αλλά και μέσα στο ίδιο κράτος, τα αισθήματα μεταξύ φιλάθλων αντίπαλων ομάδων είναι εχθρικά και στηρίζονται στη διαφορετική εθνική καταγωγή (π.χ. η βάσκικη Ατλέτικο Μπιλμπάο ή η καταλάνικη Μπαρτσελόνα έχουν ανοιχτό πόλεμο με τη Ρεάλ), τη διαφορετική θρησκεία (οι οπαδοί της καθολικής Σέλτικ και της προτεσταντικής Ρέιντζερς στη Γλασκώβη της Σκοτίας συγκρούστηκαν το 1971 με αποτέλεσμα 66 νεκρούς), ακόμα και τη διαφορετική ταξική αναφορά (η Λίβερπουλ με την Εβερτον, κλπ).
Η "τιμή", πάντως, της ανάδειξης του Παγκοσμίου Κυπέλου Ποδοσφαίρου σε φαντασμαγορική γιορτή του μίσους των λαών ανήκει αναμφισβήτητα στον Μπενίτο Μουσολίνι. Δυο χρόνια πριν τη "μαύρη Ολυμπιάδα" του Βερολίνου που σταθεροποίησε το ναζιστικό καθεστώς στη Γερμανία, ο Ιταλός δικτάτορας εκμεταλλεύθηκε το δεύτερο Παγκόσμιο Κύπελο (1934) ως ισχυρό προπαγανδιστικό όπλο του φασισμού, τόσο μέσα στην Ιταλία όσο και στο εξωτερικό. Κατά τον ιστορικό Πιερ Μιλζά, οι φασίστες προωθούσαν το ποδόσφαιρο επειδή πίστευαν ότι βοηθά στη συγκέντρωση "μεγάλου πλήθους μέσα σε ένα χώρο κατάλληλο για σκηνοθεσία. Θα μπορούσαν έτσι να ασκηθούν επάνω του μεγάλες πιέσεις, ώστε να διατηρείται σε παροξυσμό ο μαζικός εθνικιστικός πυρετός".
Οι υπεύθυνοι της Διεθνούς Ομοσπονδίας (FIFA) γνώριζαν βέβαια το χαρακτήρα του ιταλικού καθεστώτος. Θεώρησαν, όμως, ότι εξυπηρετούσε και τα δικά τους σχέδια για διεθνή ανάδειξη του ποδοσφαίρου η προοπτική της μουσολινικής φιέστας. Ο Γάλλος πρόεδρος της FIFA Ζιλ Ριμέ, ο οποίος θεωρείται σήμερα πατέρας του σύγχρονου ευρωπαϊκού ποδοσφαίρου, υποστήριξε ένθερμα την ιταλική υποψηφιότητα. Ο ίδιος στις αναμνήσεις του μιλά με ενθουσιασμό και νοσταλγία για τον Ντούτσε και τη φασιστική διοργάνωση: "Η ιταλική κυβέρνηση συμμετείχε σε όλες τις εκδηλώσεις και τις αθλητικές συναντήσεις με όλη την καρδιά της. Ο Ντούτσε έθεσε στη διάθεση της οργανωτικής επιτροπής ένα χάλκινο κύπελλο εντυπωσιακών διαστάσεων και βάρους. Ο Ντούτσε παρέστη στους περισσότερους αγώνες που διεξήχθησαν στη Ρώμη και φυσικά στον τελικό." Ο τελικός μεταξύ Ιταλίας και Τσεχοσλοβακίας κρίθηκε με 2-1 υπέρ της πρώτης στην παράταση. Ο δημοσιογράφος Ζακ ντε Ρισβίκ περιγράφει: "Στο θεωρείο του, ντυμένο στην πορφύρα, ο Μουσολίνι είναι παρών. Γύρω από τον Ντούτσε το πάθος του πλήθους φτάνει σε παροξυσμό. Επί τρεις ώρες ασταμάτητα το πλήθος εκδηλώνει τα πατριωτικά του αισθήματα με ρυθμικές ουρανομήκεις ζητωκραυγές: Ντού-τσε, Ι-τά-λια, Ντού-τσε, Ι-τά-λια. Δεν είναι πλέον θεατές μιας αθλητικής συνάντησης, είναι ένας στρατός ενθουσιωδών αγωνιστών, οι οποίοι προσδιορίζουν την τύχη μιας κρατικής υπόθεσης. Με την τελική νίκη της "σκουάντρα ατζούρα" δοξάζεται ο θρίαμβος της φασιστικής Ιταλίας."
Την υπόθεση του Παγκοσμίου Κυπέλλου ο Μουσολίνι την προετοίμαζε πολλά χρόνια νωρίτερα. Ισως από το 1927, τότε που ο Λισιέν Ντιμπέχ έγραφε στην Revue Universelle: "Ο φασισμός δεν έχει λόγο να πειράξει τον ιταλικό αθλητισμό, εφόσον ο ιταλικός αθλητισμός τα χρωστάει όλα στο φασισμό και εφόσον όλοι οι αθλούμενοι είναι φασίστες". Ο Μουσολίνι φρόντισε εγκαίρως να τοποθετήσει στη θέση του προέδρου της Ιταλικής Ποδοσφαιρικής Ομοσπονδίας έναν δοκιμασμένο φασίστα, τον στρατηγό Βακάρο, και τις παραμονές του Παγκοσμίου Κυπέλλου έστειλε ένα απειλητικό τηλεγράφημα προς τα μέλη της εθνικής ομάδας, αυτούς που αποκαλούσε "στρατιώτες στην υπηρεσία του εθνικού συμφέροντος": "Θα νικήσετε ή θα πεθάνετε". Το εφέ της σπαρτιάτισσας μάνας πέτυχε. Η Ιταλία πήρε το Κύπελλο και λίγους μήνες αργότερα ο Μουσολίνι έβαζε σε εφαρμογή το σχέδιό του για την κατάκτηση της Αιθιοπίας.

Το σορτσάκι του Βουλγαροκτόνου

Η μυριόστομη (ποδοσφαιρική) ιαχή "κάψτε τα εθνικώς ύποπτα λήμματα των λεξικών", που κυριάρχησε τις περασμένες ημέρες, δεν ακύρωσε απλώς τη νηφάλια αντιμετώπιση του όποιου ζητήματος ανέκυψε με τους "Βούλγαρους" του καθηγητή Μπαμπινιώτη. Μετέφερε τη γλώσσα της κερκίδας στη συζήτηση περί των "πολιτικώς ορθών" λεξικογραφικών επιλογών, ανακηρύσσοντας μάλιστα σε καθ' ύλην αρμόδιους συνομιλητές τα αθλητικά σωματεία και τους πολιτικούς άνδρες που εκλέγονται με τις βορειοελλαδικές ψήφους. Στο κλίμα αυτό, η "επιστημονική" προσέγγιση απέδειξε για μία ακόμη φορά τις μειωμένες της αντοχές, όταν πρόκειται για θέματα που άπτονται των ευαίσθητων "εθνικών συμφερόντων".
Αυτοί, λοιπόν, που σήμερα αφρίζουν με τον πασίγνωστο χαρακτηρισμό "Βούλγαροι", ξέρουν πολύ καλά τι γίνεται κάθε Κυριακή στα γήπεδα. Κάποιοι μάλιστα από αυτούς συμμετέχουν στο απίστευτο σεξιστικό και ρατσιστικό πανηγύρι που συνοδεύει τελετουργικά κάθε ποδοσφαιρικό αγώνα ή, τουλάχιστον, έχουν αποδεχθεί ότι δεν γίνεται αλλιώς. Σε τι ωφελεί, επομένως, η αποσιώπηση μιας εμπειρίας που μοιράζονται οι δεκάδες χιλιάδες φίλαθλοι που γεμίζουν κάθε βδομάδα τις κερκίδες;
Το ερώτημα είναι προφανώς ρητορικό. Αντίστοιχη αναταραχή δεν επρόκειτο να προκληθεί ποτέ για τις λοιπές "αβρότητες" που ακούγονται συστηματικά από τις ομάδες των φιλάθλων και αφορούν για παράδειγμα τα θηλυκά μέλη της οικογένειας των αντιπάλων. Η κοινωνική ευαισθησία -και η συνεπαγόμενη ανάγκη εξορκισμού του κακού- αρχίζει και τελειώνει στα "εθνικά" θέματα, καθώς μόνο με αυτά μοιάζει να ιδρώνει το αφτί των ανησυχούντων. Εκτός αυτού, η αντίδραση μοιάζει ακόμη περισσότερο υποκριτική, εφόσον στην ουσία δεν προτείνεται η απαγόρευση της ίδιας της "ένοχης" πρακτικής, αλλά η ποινικοποίηση της "δημοσιοποίησής" της.
Σημείο των καιρών, θα είχε κανείς την τάση να υποθέσει, αντλώντας τα συμπεράσματά του από το ασφυκτικό κλίμα που δημιουργείται κάθε τόσο τα τελευταία χρόνια γύρω από τα λεγόμενα εθνικά ζητήματα. Και ναι και όχι. Αν και βρίσκεται εσχάτως σε έξαρση, το φαινόμενο δεν ήταν άγνωστο και σε παλαιότερες εποχές. Το ίδιο και τα σχετικά συνθήματα, τα οποία ψευδώς αντιμετωπίζονται ως απότοκα της σημερινής συγκυρίας. Αρκεί να ρίξουμε μια ματιά στην περιβόητη έκθεση της της ΥΠΕΑ του 1982 με τίτλο "Επιβουλή κατά της Μακεδονίας" για να δούμε ότι "το 1981, κατά τους διεξαχθέντας ποδοσφαιρικούς αγώνες μεταξύ των ομάδων ΠΑΟ-Πανσερραϊκού και Ολυμπιακού-Δόξα Δράμας, εκ μέρους πολλών φιλάθλων εκτοξεύτηκαν ορισμένες υβριστικές φράσεις αντεθνικού περιεχομένου (Βούλγαροι, Βούλγαροι), με αποτέλεσμα να προκληθούν έντονες αντιδράσεις εκ μέρους του τύπου και των Δ.Σ. των εν λόγω Συλλόγων της Μακεδονίας" (περ. "Σχολιαστής", Σεπτ. 1989). "Το έχω εισπράξει κι εγώ (το "Βούλγαρος") ως οπαδός της Δόξας Δράμας το 1959 και το 1962", δήλωνε από την πλευρά του ο καθηγητής Ν. Βαγενάς στην "Καθημερινή" (26/5). Αλλά μπορούμε να προχωρήσουμε ακόμη πιο πίσω στο χρόνο. Το χαρακτηριστικό σχόλιο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε στο "Ταχυδρόμο Εδέσσης" στις 30 Ιουνίου 1929: "Φέρων βαρείαν την ήτταν της ποδοσφαιρικής ομάδος Ναούσης `Αθηνά' κατά την συνάντησιν μετά της ενταύθα τοιαύτης, του `Μ. Αλεξάνδρου', ο αθλητικός συνεργάτης της εφημερίδος `Λαού Ναούσης', τις οίδε πώς σκεπτόμενος και υπό ποίας ψυχολογικάς συνθήκας ευρεθείς, προσάπτει βαρείαν προς τους Εδεσσαίους μομφήν, ονομάζων αυτούς ούτε πολύ ούτε λίγο Βουλγάρους!"
Ας μην πάμε μακριά. Το γήπεδο συνιστά εμπόλεμο πεδίο και οι οπαδοί κάθε ομάδας, προκειμένου να κατασκευάσουν τη διαφορετικότητά τους από τον αντίπαλο, του αποδίδουν τα φαντασιακά χαρακτηριστικά (εθνικά, φυλετικά κ.λπ.) ενός πραγματικού "εχθρού". Μόνον έτσι μπορούν να τον μισήσουν και να δικαιολογήσουν την επιθυμία αφανισμού του. Η διαδικασία είναι απλή και συνιστά ένα μηχανισμό νομιμοποίησης του ακραίου ποδοσφαιρικού πάθους: Ο Εαυτός ορίζεται ως ο προφανής κάτοχος της υγιούς εθνικής ταυτότητας, ενώ ο Αλλος καταγγέλλεται ως "πράκτορας" ενός εκ προοιμίου μισητού ξένου έθνους. Τη βασική αυτή σύμβαση ακολουθούν, ως παρεπόμενά της, κάποιες επιμέρους συμπεριφορές που, όπως στον πόλεμο, έχουν στόχο τα ιερά και τα όσια του αντιπάλου: την τιμή (δηλαδή τις γυναίκες του) και τον ανδρισμό του.
Εξυπηρετώντας τις ανάγκες ενός πολεμικού παιχνιδιού, οι χλευαστικές ή/και υβριστικές εθνικές προσωνυμίες των ομάδων χρησιμοποιούνται μεταφορικά και είναι λάθος να εκλαμβάνονται ως κυριολεκτική αμφισβήτηση της ελληνικότητάς τους. Γι' αυτό και είναι τόσο ρευστές και προσαρμόσιμες, κάτι που δεν πρόσεξε ο καθ. Μπαμπινιώτης. Οι παίκτες και οι οπαδοί του ΠΑΟΚ, για παράδειγμα, δεν χαρακτηρίζονται πλέον μόνον "Βούλγαροι". "Γαμιέται ο ΠΑΟΚ και η Τουρκία", υποστηρίζουν τον τελευταίο καιρό οι αντίπαλοί τους, μαρτυρώντας ότι τα συνθήματα ξέρουν να προσαρμόζονται στη συγκυρία, χωρίς να χάνουν την κύρια στόχευσή τους: την πρόσληψη δηλαδή του Αλλου ως εχθρού.


Το "ψωμί" των νεοναζί

Πολύ πριν ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης εισπράξει την οργή των "Βουλγάρων" του ΠΑΟΚ, κάποιοι άλλοι είχαν ανακαλύψει τις αρετές του οργανωμένου σκληρού πυρήνα των οπαδών όχι μόνο της συγκεκριμένης ομάδας αλλά και πολλών άλλων. Ο λόγος για τους νεοναζί της "Χρυσής Αυγής", που εδώ κι αρκετούς μήνες έχουν εξηγήσει δημόσια πώς και γιατί θεωρούν τις "δυναμικές" κερκίδες σαν προνομιακό χώρο ζύμωσης και στρατολόγησης!
Η ευκαιρία δόθηκε από μία ανακοίνωση της "Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Συνδέσμων Φιλάθλων ΠΑΟΚ `Οι Βόρειοι'", την επαύριο της ανάληψης της Ολυμπιάδας του 2004 από την Αθήνα, στην οποία ανακυκλώνονται όλα τα κλισέ της εθνικής έξαρσης των τελευταίων χρόνων (από το "όνομα" μέχρι τα Ιμια) για να ακολουθήσει η γνωστή καταγγελία της "αθηναϊκής πόλης-κράτους". Ενθουσιασμένη, η χιτλερική εφημερίδα αναδημοσιεύει μεγάλο μέρος της ανακοίνωσης, κάτω από τον τίτλο "Φίλαθλοι και Εθνικισμός" ("Χρυσή Αυγή" 19/9/1997). Αμέσως μετά, ο υπεύθυνος νεολαίας της ναζιστικής οργάνωσης, Γιώργος Μάστορας, περνά στο ψητό: "Ενα τέτοιο κείμενο έχει ιδιαίτερα μεγάλη σημασία όταν προέρχεται από τους οπαδούς μιας εκ των μεγαλυτέρων Ελληνικών Ομάδων, του ΠΑΟΚ. Οι οργανωμένοι φίλαθλοι της λαοφιλούς Θεσσαλονικιώτικης ομάδας `δεν μασάνε' τα λόγια τους. Λένε τα πράγματα με το όνομά τους εκφράζοντας ξεκάθαρες εθνικιστικές απόψεις γύρω από αρκετά θέματα και φυσικά δεν είναι οι μόνοι. Πριν από λίγες μέρες, σε ποδοσφαιρικό αγώνα του Αρη δεκάδες φίλαθλοί του χαιρετούσαν με δεξί χέρι υψωμένο, κάτι που άλλωστε αποτυπώθηκε και σε φωτογραφίες που δημοσιεύθηκαν την επομένη σε αθλητικές εφημερίδες. Το φαινόμενο της έντονης παρουσίας εθνικιστών φιλάθλων δεν περιορίζεται φυσικά σε καμιά περίπτωση σ' αυτές τις δύο ομάδες. Τόσο στις μεγάλες ομάδες των Αθηνών όσο και στις επαρχιακές ομάδες, υπάρχουν ισχυροί πυρήνες εθνικιστών οπαδών. Εχουμε διατυπώσει και στο παρελθόν την άποψή μας πως οι χώροι των αθλητικών συναντήσεων προσφέρονται για την προώθηση των εθνικιστικών θέσεων και ιδεωδών και φυσικά δεν θα μείνουμε άπραγοι στον συγκεκριμένο τομέα. Το θέμα αυτό έχει πολύ `ψωμί' για να το αφήσουμε ανεκμετάλλευτο"...

To όπιο του πατριώτη Οι αθλητικές συναντήσεις που διακυβεύουν το κύρος ή την τιμή μιας συλλογικότητας (έθνος, πόλη, χωριό, οργάνωση, θεσμός, ομάδα, κλπ) προκαλούν σχεδόν σε κάθε περίπτωση φαινόμενα εθνικισμού, σοβινισμού και πατριωτισμού μεταξύ γειτόνων, αρκετά μαζικά. Η ταύτιση με τους πρωταγωνιστές οδηγεί σχεδόν πάντα στην πράξη σε εκδηλώσεις συγκινησιακής πόλωσης, μεροληψίας και εν τέλει αθλητικής αγωνιστικότητας που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε "υποστηρικτισμό". Πρόκειται γενικά για συλλογικές αδημονίες που προκαλούνται από τη νίκη πάνω σ' έναν αταβιστικό "εχθρό" (τη γειτονική ομάδα, το αντίπαλο έθνος, κλπ) ή από τη χειροτονία -με την ελπίδα της επιτυχίας- ενός τοπικού ή εθνικού ειδώλου. Το λαϊκό πανηγύρι, το ξεφάντωμα του μπετοναρισμένου πλήθους, της "αθλητικής αγέλης" για να επαναλάβουμε την υποβλητική έκφραση του Ελίας Κανέτι, των ενθουσιασμένων, εντυπωσιασμένων μαζών, των υπνωτισμένων ακόμη από τη "φλεγόμενη ατμόσφαιρα του σταδίου", οι αγελαίες συναθροίσεις οπαδών που κραυγάζουν και διακηρύσσουν την ένταξή τους σε εχθρικά στρατόπεδα επιστρατευμένα στον αθλητικό πόλεμο, τόσα σημάδια που δείχνουν καλά ότι η ανάγκη διάχυσης στο Ολο που ανέφερε ο Φρόιντ έχει τα ίδια αποτελέσματα με ένα ναρκωτικό. Το αθλητικό ναρκωτικό λειτουργεί διαλυτικά για την κριτική συνείδηση. Οι συνδυασμένες επιπτώσεις της συσπείρωσης και της έξαψης που συναντάμε στα παραληρούντα πλήθη και τις συλλογικές εκστάσεις παράγουν όλα τα φαινόμενα, που έχουν επισημανθεί πολύ καλά μέχρι τώρα, των αθλητικών μαζών εν κινήσει. Σεκταριστικός φανατισμός εναντίον του μισητού εχθρού, τυραννία της συμμετοχής σε μια "ορδή" (λέσχη, πατρίδα, ομάδα, κλπ), υπνωτιστικές τελετουργίες κατά τις μεγάλες θρησκευτικές τελετές του ολυμπισμού και του ποδοσφαίρου, όρεξη για δημόσια βία, συγκρούσεις και βιαιοπραγίες των "μανιακών της μπάλας", τελετουργίες καθορισμού των αποδιοπομπαίων θυμάτων (αγώνες μποξ, αυτοκινητοδρομίες ταχύτητας), πάθος μόλις απωθημένο για το αίμα, τις μονομαχίες, τις θανάσιμες αναμετρήσεις, τους ακραίους κινδύνους, υστερικός θαυμασμός των ηγετών, των βεντετών, των πρωταθλητών (οι άγιοι του αθλητισμού), τόσα και τόσα γεγονότα που δείχνουν ότι ο αθλητικός θεσμός παίζει το ρόλο ενός ιδεολογικού μηχανισμού ένταξης σε συστήματα πίστης (με τα συνακόλουθα φαινόμενα αποκλεισμού, αδιαλλαξίας και ταύτισης με τους θρυλικούς ήρωες που οροθετούν την ιστορία του αθλητικού μύθου) και πως η μαζική αθλητική πρακτική -με τα θεάματά της, τις σκηνοθεσίες της, τις μυστικιστικές χορογραφίες της, τα θέατρα μάχης και τα πεδία περιπετειών της- παίζει το ρόλο μιας βέβηλης θρησκείας (με τα δόγματά της, τους αρχιερείς της, τις ιερές εκκλησίες της, τη λειτουργία της, το ημερολόγιό της, τις θρησκευτικές εορτές της, τον παράδεισό της, τα αμαρτήματά της, τα κηρύγματά της). Οπως κάθε κατανάλωση ναρκωτικών ή λήψη παραισθησιογόνων, το αθλητικό όπιο ένα ντοπάρισμα με την πλήρη έννοια του όρου, το οποίο μεταφράζεται είτε σε κρίσεις έξαψης και κινητοποίησης, είτε σε συμπτώματα νάρκωσης, ύπνωσης της κριτικής συνείδησης, ευφορικής αναισθησίας και στη συνέχεια ψυχικής και σωματικής εξάρτησης. (...) Η σύγχρονη ιστορία του διεθνούς ανταγωνιστικού αθλητισμού σημαδεύεται από αναρίθμητα γεγονότα, επεισόδια, καταστροφές, φασαρίες, ταραχές που αποκαλύπτουν πολύ καλά τη θανατηφόρα φύση του αθλητικού θεάματος. Τόσο στις εκβιομηχανισμένες καπιταλιστικές χώρες όσο και στις αφρικανικές ή τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, οι αθλητικές συναντήσεις είναι η ευκαιρία για τις ερεθισμένες -δηλαδή φανατισμένες- λαοθάλασσες να διακηρύξουν τη συλλογική τους ταυτότητα (αυτοεπιβεβαίωση) και την απόρριψη από μέρους τους, λιγότερο ή περισσότερο σαφή και συνειδητή, του Αλλου που αντιμετωπίζεται και θεωρείται σαν αντίπαλος (πάλη για την υπεροχή, ξενοφοβία, ρατσισμός, φυλετικός διαχωρισμός, εθνικιστικό μίσος, άγριοι ανταγωνισμοί μεταξύ γειτόνων). Σε όλα τα κράτη, οι αθλητικοί αγώνες επιτρέπουν στις κατεστημένες δυνάμεις, ιδιαίτερα στα αυταρχικά καθεστώτα και κυβερνήσεις, να επιβεβαιώσουν την κυριαρχία τους ενισχύοντας τον εθνικισμό και τους ιερούς πατριωτικούς δεσμούς. Jean-Marie Brohm ("Les meutes sportives", σ. 283-284)

ΣΤΟ ΟΡΙΟ

ΣΑΛΒΑΔΟΡ-ΟΝΔΟΥΡΑ. Δύο καυτά ματς των εν λόγω εθνικών ομάδων, στις 8 και 23 Ιουνίου 1969, κατέληξαν ούτε λίγο ούτε πολύ σε ένοπλη σύρραξη ανάμεσα στις δυο γειτονικές αυτές χώρες της Κεντρικής Αμερικής τον επόμενο μήνα -σύρραξη που επρόκειτο να μείνει στην ιστορία ως "ο πόλεμος του ποδοσφαίρου". Οι σχέσεις των δυο χωρών ήταν ήδη τεταμένες λόγω οικονομικών διαφορών, όμως η μπάλα πρόσφερε το έναυσμα για την πυροδότηση του εκρηκτικού κλίματος. Σημείο τομής υπήρξε η αυτοκτονία μιας 18χρονης Σαλβαδοριανής, λόγω απελπισίας για την ήττα των εθνικών χρωμάτων μέσα στην Τεγκουσιγκάλπα. Περιγράφει ο αυτόπτης πολωνός ανταποκριτής Ρίτσαρντ Καπουτσίνσκι: "Ολόκληρη η πρωτεύουσα πήρε μέρος στην κηδεία της Αμέλια Μπολάνος, που μεταδόθηκε ζωντανή από την τηλεόραση. Στρατιωτική τιμητική φρουρά βάδιζε επικεφαλής της πομπής. Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας και οι υπουργοί του ακολουθούσαν το φέρετρο, που ήταν σκεπασμένο με τη σημαία. Πίσω από την κυβέρνηση ερχόταν η ποδοσφαιρική εντεκάδα που -περνώντας μέσα από ξεφωνητά, ειρωνείες και φτυσίματα στο αεροδρόμιο της Τεγκουσιγκάλπα, είχε επιστρέψει στο Σαλβαδόρ το πρωί με ειδική πτήση".

ΑΕΚ-ΠΑΝΙΩΝΙΟΣ. Στον αντίποδα των λημμάτων που ερεθίζουν τις εθνικές μας ευαισθησίες, ευτυχώς που υπάρχει η επαγρύπνηση των θεματοφυλάκων του ελληνισμού... Σε μια έκρηξη εθνικής ευαισθησίας, ο δικηγόρος Μανόλης Δεληγιαννάκης-Χυτήρογλου κατακεραυνώνει από τις στήλες του περιοδικού "Ελλοπία" (τχ.13, 11-12/1992) τους μειοδότες που αποδέχονται στο αθλητικό επίπεδο τα τετελεσμένα του '22: "Η προσωρινή εγκατάσταση του Πανιωνίου στην Αθήνα δε θα πρέπει σε καμιά περίπτωση να λειτουργεί σε βάρος της διατήρησης της μνήμης της μικρασιατικής πατρίδας (...) Γι' αυτό, τόσο η διοίκηση όσο πολύ περισσότερο οι φίλαθλοι του Πανιωνίου, της ΑΕΚ και των άλλων προσφυγικών σωματείων θα πρέπει να επιμείνουν να συνοδεύεται το όνομα της ομάδας τους με την αληθινή της έδρα. Πανιώνιος Σμύρνης λοιπόν, και ΑΕΚ Κωνσταντινουπόλεως και ποτέ Αθηνών".

ΓΕΡΜΑΝΙΑ-ΓΑΛΛΙΑ. Ο παλιός ανταγωνισμός των δύο κρατών ξεπηδά σε κάθε αναμέτρηση των δυο αντιπάλων. Η γαλλική αθλητική εφημερίδα L' Equipe σχολίαζε τον Σεπτέμβρη του 1954, εν όψει ενός από τα πρώτα μεταπολεμικά ματς: "Πρόκειται ευτυχώς για απλές αθλητικές αναμετρήσεις, από όπου ο ηττημένος βγαίνει με το κεφάλι ψηλά, στο πλάι του νικητή. Είναι απολύτως απαραίτητο να μη δώσουμε στο αποτέλεσμα καμιά σημασία. Και εφόσον εμάς δεν μας νοιάζει αν θα βγούμε νικητές, ελπίζουμε ότι και οι Γερμανοί δεν θα βγάλουν άλλα συμπεράσματα από την ενδεχόμενη νίκη τους." Η διαμάχη μετατράπηκε σε ανοιχτό μίσος το 1982, μετά τον τραυματισμό του Γάλλου Μπατιστόν από τον Γερμανό τερματοφύλακα Σουμάχερ. Οι γαλλικές εφημερίδες αναφέρθηκαν σε "εθνική επιθετικότητα". Ο "εχθρός" στολίστηκε με κάθε είδους βρισιά: "Τόνι Σουμάχερ, ο βρομερός χασάπης!" (L' Equipe) "Ο Σουμάχερ είναι επικίνδυνος" ( L' Humanite).

ΔΥΝΑΜΟ ΖΑΓΚΡΕΜΠ - ΑΣΤΕΡΑΣ ΒΕΛΙΓΡΑΔΙΟΥ. Η συνάντηση των δυο ομάδων τον Μάιο 1990, τη στιγμή της όξυνσης της γιουγκοσλαβικής κρίσης, οδήγησε σε σοβαρά επεισόδια μεταξύ των οπαδών και 61 τραυματισμούς. Είχε προηγηθεί η εκλογική νίκη του εθνικιστικού Δημοκρατικού Κόμματος Κροατίας του Φράνιο Τούτζμαν.

ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ-ΙΣΡΑΗΛ. Το ματς αυτό δεν είναι βέβαια δυνατόν να γίνει. Οι Παλαιστίνιοι, πάντως, πολύ προτού αναγνωριστεί το δικαίωμά τους να έχουν το δικό τους κράτος, είχαν φροντίσει να συγκροτήσουν μια ομάδα και να παίζουν στο εξωτερικό (1964). Στο κάτω κάτω της γραφής η Παλαιστίνη συμμετείχε στο Παγκόσμιο Κύπελλο το 1934, πολύ πριν την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, το οποίο συμμετέχει σήμερα σε όλες τις ευρωπαϊκές αθλητικές διοργανώσεις.

ΘΕΟΣ-ΣΑΤΑΝΑΣ. Σε ένα χώρο όπου αναδεικνύονται τα εθνικά πάθη δεν θα μπορούσε να είναι απούσα η θρησκεία. Από τους Αγιατολλάδες μέχρι τον Πάπα, όλοι οι επί γης εκπρόσωποι του Παντοδύναμου ευλογούν τους δικούς τους πιστούς. Μόνο που δεν εισακούονται πάντα οι προσευχές τους. Η εθνική Ελλάδας έλαβε την ευλογία του τότε Αρχιεπισκόπου Αμερικής Ιακώβου προτού συντριβεί από όλες τις αντιπάλους της στο Μουντιάλ των ΗΠΑ το 1994.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ

Jean-Marie Brohm "Les meutes sportives" (L' Harmattan, Paris 1993). Ολοκληρωμένη κριτική ανάλυση του σύγχρονων αθλητικών θεσμών από έναν ειδικευμένο κοινωνιολόγο. Η επίδραση του ποδοσφαίρου στις συγκρούσεις πληθυσμιακών ομάδων και τις συρράξεις κρατών.

Michel Caillat "L'ideologie du sport en France" (Les Editions de la passion, Paris 1989). Η λατρεία της φυλής, ο πόλεμος και η θρησκεία μέσα στην αθλητική ιδεολογία. Ειδικό κεφάλαιο για το μίσος και τον εθνικισμό στο ποδόσφαιρο. Σημαντικές αναφορές στο Παγκόσμιο Κύπελο του 1934 που οργάνωσε ο Μουσολίνι για να προπαγανδίσει το φασιστικό καθεστώς.

Ryszard Kapuscinski "The soccer war" (Λονδίνο 1990, εκδ. Granta Books). Αναμνήσεις ενός διάσημου πολωνού δημοσιογράφου από την πολύχρονη καριέρα του σε χώρες του Τρίτου Κόσμου. Το κεντρικό τμήμα, που έδωσε και τον τίτλο του στο βιβλίο, περιγράφει με εξαιρετικά ζωντανά χρώματα την ποδοσφαιρική -και εν συνεχεία ένοπλη- σύρραξη Σαλβαδόρ-Ονδούρας το 1969.

Quel Corps? "Critique de la modernite sportive" (επιμέλεια Frederic Baillette και Jean Marie Brohm, Paris 1995). Συλλογικό έργο με κριτική κοινωνιολογική θεώρηση του αθλητισμού. Ο Pierre Fougeyrollas γράφει για το "πολεμικό πνεύμα" των σπορ.

"Ο αδυσώπητος πόλεμος των σπορ" (Ελληνική έκδοση του Maniere de voir της Monde Diplomatique, Αθήνα, Οκτώβριος 1997). Τεκμηριωμένη δημοσιογραφική κριτική των σπορ. Για το ζήτημα της βίας, του εθνικισμού και του ρατσισμού γράφουν ο Ignacio Ramonet και Patrick Mignon.

ΔΕΙΤΕ

Αrrivederci Millwall του Τσαρλς Μακ Ντάουγκαλ (1989). Η εκδρομή μιας παρέας βρετανών χούλιγκαν στην Ισπανία το 1982, για να παρακολουθήσουν το Μουντιάλ στο Μπιλμπάο, συμπίπτει και επηρεάζεται από τον πόλεμο Αργεντινής-Βρετανίας για τα νησιά Φόκλαντ/Μαλβίνες. Το εθνικιστικό κλίμα των ημερών και τα κανιβαλικά πρωτοσέλιδα των λαϊκών φυλλάδων εμπνέουν τους υπερπατριώτες οπαδούς των εθνικών χρωμάτων, που ξεσπούν πάνω στους Ισπανούς ομόγλωσσους του αργεντινού "εχθρού"...

Χωρίς ταυτότητα (I.D.) του Φίλιπ Ντέιβις (1995). Εξαιρετική ταινία του νέου αγγλικού κινηματογράφου, με θέμα τον κόσμο των οργανωμένων οπαδών των αντίπαλων ποδοσφαιρικών ομάδων.

(Ελευθεροτυπία, 7/6/1998)

http://www.iospress.gr/ios1998/ios19980607c.htm